อถ นํ ปุจฺฉนฺโต อปิ ปน ปหาราทาติอาทิมาหฯ ตตฺถ อภิรมนฺตีติ รติํ วินฺทนฺติ, อนุกฺกณฺฐมานา วสนฺตีติ อตฺโถฯ โส ‘‘ปริจิณฺณฏฺฐาเนเยว มํ ภควา ปุจฺฉตี’’ติ อตฺตมโน หุตฺวา อภิรมนฺติ, ภนฺเตติ อาหฯ อนุปุพฺพนินฺโนติอาทีนิ สพฺพานิ อนุปฏิปาฏิยา นินฺนภาวสฺส เววจนานิฯ น อายตเกเนว ปปาโตติ น ฉินฺนตฏมหาโสพฺโภ วิย อาทิโตว ปปาโต ฯ โส หิ ตีรโต ปฏฺฐาย เอกงฺคุลทฺวงฺคุลวิทตฺถิรตนยฏฺฐิอุสภอฑฺฒคาวุตคาวุตอฑฺฒโยชนาทิวเสน คมฺภีโร หุตฺวา คจฺฉนฺโต สิเนรุปาทมูเล จตุราสีติโยชนสหสฺสคมฺภีโร หุตฺวา ฐิโตติ ทสฺเสติฯ

ฐิตธมฺโมติ ฐิตสภาโวฯ กุณเปนาติ เยน เกนจิ หตฺถิอสฺสาทีนํ กเฬวเรนฯ ถลํ อุสฺสาเรตีติ หตฺเถน คเหตฺวา วิย วีจิปหาเรเนว ถลํ ขิปติฯ

คงฺคายมุนาติ อิธ ฐตฺวา อิมาสํ นทีนํ อุปฺปตฺติกถํ กเถตุํ วฏฺฏติฯ อยํ ตาว ชมฺพุทีโป ทสสหสฺสโยชนปริมาโณ, ตตฺถ จตุสหสฺสโยชนปริมาโณ ปเทโส อุทเกน อชฺโฌตฺถโฏ มหาสมุทฺโทติ สงฺขํ คโต, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ มนุสฺสา วสนฺติ, ติสหสฺสโยชนปฺปมาเณ หิมวา ปติฏฺฐิโต อุพฺเพเธน ปญฺจโยชนสติโก จตุราสีติกูฏสหสฺสปฏิมณฺฑิโต สมนฺตโต สนฺทมานปญฺจสตนทีวิจิตฺโต, ยตฺถ อายามวิตฺถาเรน จ คมฺภีรโต จ ปณฺณาสปณฺณาสโยชนา ทิยฑฺฒโยชนสตปริมณฺฑลา อโนตตฺตทโห กณฺณมุณฺฑทโห รถการทโห ฉทฺทนฺตทโห กุณาลทโห มนฺทากินิทโห สีหปฺปปาตทโหติ สตฺต มหาสรา ปติฏฺฐหนฺติฯ

เตสุ อโนตตฺโต สุทสฺสนกูฏํ จิตฺตกูฏํ กาฬกูฏํ คนฺธมาทนกูฏํ เกลาสกูฏนฺติ อิเมหิ ปญฺจหิ ปพฺพเตหิ ปริกฺขิตฺโตฯ

ตตฺถ สุทสฺสนกูฏํ โสวณฺณมยํ ทฺวิโยชนสตุพฺเพธํ อนฺโตวงฺกํ กากมุขสณฺฐานํ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ติฏฺฐติ, จิตฺตกูฏํ สพฺพรตนมยํ, กาฬกูฏํ อญฺชนมยํ, คนฺธมาทนกูฏํ สานุมยํ อพฺภนฺตเร มุคฺควณฺณํ, มูลคนฺโธ สารคนฺโธ เผคฺคุคนฺโธ ตจคนฺโธ ปปฏิกาคนฺโธ รสคนฺโธ ปตฺตคนฺโธ ปุปฺผคนฺโธ ผลคนฺโธ คนฺธคนฺโธติ อิเมหิ ทสหิ คนฺเธหิ อุสฺสนฺนํ, นานปฺปการโอสธสญฺฉนฺนํ กาฬปกฺขอุโปสถทิวเส อาทิตฺตมิว องฺคารํ ชลนฺตํ ติฏฺฐติ, เกลาสกูฏํ รชตมยํฯ สพฺพานิ สุทสฺสเนน สมานุพฺเพธสณฺฐานานิ ตเมว สรํ ปฏิจฺฉาเทตฺวา ฐิตานิฯ ตานิ สพฺพานิ เทวานุภาเวน นาคานุภาเวน จ วสฺสนฺติ, นทิโย เจเตสุ สนฺทนฺติฯ ตํ สพฺพมฺปิ อุทกํ อโนตตฺตเมว ปวิสติฯ จนฺทิมสูริยา ทกฺขิเณน วา อุตฺตเรน วา คจฺฉนฺตา ปพฺพตนฺตเรน ตตฺถ โอภาสํ กโรนฺติ, อุชุํ คจฺฉนฺตา น กโรนฺติฯ เตเนวสฺส อโนตตฺโต ติสงฺขา อุทปาทิฯ

ตตฺถ มโนหรสิลาตลานิ นิมฺมจฺฉกจฺฉปานิ ผลิกสทิสนิมฺมโลทกานิ นฺหานติตฺถานิ สุปฏิยตฺตานิ โหนฺติ , เยสุ พุทฺธา ขีณาสวา จ ปจฺเจกพุทฺธา จ อิทฺธิมนฺตา จ อิสโย นฺหายนฺติ, เทวยกฺขาทโย อุทกกีฬํ กีฬนฺติฯ

ตสฺส จตูสุ ปสฺเสสุ สีหมุขํ, หตฺถิมุขํ, อสฺสมุขํ, อุสภมุขนฺติ จตฺตาริ มุขานิ โหนฺติ, เยหิ จตสฺโส นทิโย สนฺทนฺติฯ สีหมุเขน นิกฺขนฺตนทีตีเร สีหา พหุตรา โหนฺติ, หตฺถิมุขาทีหิ หตฺถิอสฺสอุสภาฯ ปุรตฺถิมทิสโต นิกฺขนฺตนที อโนตตฺตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อิตรา ติสฺโส นทิโย อนุปคมฺม ปาจีนหิมวนฺเตเนว อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสติฯ ปจฺฉิมทิสโต จ อุตฺตรทิสโต จ นิกฺขนฺตนทิโยปิ ตเถว ปทกฺขิณํ กตฺวา ปจฺฉิมหิมวนฺเตเนว อุตฺตรหิมวนฺเตเนว จ อมนุสฺสปถํ คนฺตฺวา มหาสมุทฺทํ ปวิสนฺติฯ ทกฺขิณมุขโต นิกฺขนฺตนที ปน ตํ ติกฺขตฺตุํ ปทกฺขิณํ กตฺวา อุตฺตเรน อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐเนว สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ปพฺพตํ ปหริตฺวา อุฏฺฐาย ปริกฺเขเปน ติคาวุตปฺปมาณา อุทกธารา หุตฺวา อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา ติยคฺคเฬ นาม ปาสาเณ ปติตา, ปาสาโณ อุทกธาราเวเคน ภินฺโนฯ ตตฺถ ปญฺญาสโยชนปฺปมาณา ติยคฺคฬา นาม มหาโปกฺขรณี ชาตา, โปกฺขรณิยา กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตาฯ ตโต ฆนปถวิํ ภินฺทิตฺวา อุมฺมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คนฺตฺวา คิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา หตฺถตเล ปญฺจงฺคุลิสทิสา ปญฺจ ธารา หุตฺวา ปวตฺตติฯ

สา ติกฺขตฺตุํ อโนตตฺตํ ปทกฺขิณํ กตฺวา คตฏฺฐาเน อาวตฺตคงฺคาติ วุจฺจติ ฯ อุชุกํ ปาสาณปิฏฺเฐน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน กณฺหคงฺคา, อากาเสน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน อากาสคงฺคา, ติยคฺคฬปาสาเณ ปญฺญาสโยชโนกาเส ฐิตา ติยคฺคฬโปกฺขรณี, กูลํ ภินฺทิตฺวา ปาสาณํ ปวิสิตฺวา สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน พหลคงฺคาติ, อุมงฺเคน สฏฺฐิ โยชนานิ คตฏฺฐาเน อุมงฺคคงฺคาติ วุจฺจติฯ วิญฺฌํ นาม ติรจฺฉานปพฺพตํ ปหริตฺวา ปญฺจ ธารา หุตฺวา ปวตฺตนฏฺฐาเน ปน คงฺคา, ยมุนา, อจิรวตี, สรภู, มหีติ ปญฺจ สงฺขํ คตาฯ เอวเมตา ปญฺจ มหานทิโย หิมวนฺตโต ปวตฺตนฺตีติ เวทิตพฺพาฯ

สวนฺติโยติ ยา กาจิ สวมานา คจฺฉนฺตี มหานทิโย วา กุนฺนทิโย วาฯ อปฺเปนฺตีติ อลฺลียนฺติ โอสรนฺติฯ ธาราติ วุฏฺฐิธาราฯ ปูรตฺตนฺติ ปุณฺณภาโวฯ มหาสมุทฺทสฺส หิ อยํ ธมฺมตา – ‘‘อิมสฺมิํ กาเล เทโว มนฺโท ชาโต, ชาลกฺขิปาทีนิ อาทาย มจฺฉกจฺฉเป คณฺหิสฺสามา’’ติ วา ‘‘อิมสฺมิํ กาเล มหนฺตา วุฏฺฐิ, ลภิสฺสาม นุ โข ปิฏฺฐิปสารณฏฺฐาน’’นฺติ วา วตฺตุํ น สกฺกาฯ ปฐมกปฺปิกกาลโต ปฏฺฐาย หิ ยํ สิเนรุเมขลํ อาหจฺจ อุทกํ ฐิตํ, ตโต เอกงฺคุลมตฺตมฺปิ อุทกํ เนว เหฏฺฐา โอสีทติ, น อุทฺธํ อุตฺตรติฯ เอกรโสติ อสมฺภินฺนรโสฯ

มุตฺตาติ ขุทฺทกมหนฺตวฏฺฏทีฆาทิเภทา อเนกวิธา ฯ มณีติ รตฺตนีลาทิเภโท อเนกวิโธฯ เวฬุริโยติ วํสวณฺณสิรีสปุปฺผวณฺณาทิเภโท อเนกวิโธฯ สงฺโขติ ทกฺขิณาวฏฺฏตมฺพกุจฺฉิกธมนสงฺขาทิเภโท อเนกวิโธฯ สิลาติ เสตกาฬมุคฺควณฺณาทิเภโท อเนกวิธาฯ ปวาฬนฺติ ขุทฺทกมหนฺตรตฺตฆนรตฺตาทิเภทํ อเนกวิธํฯ มสารคลฺลนฺติ กพรมณิฯ นาคาติ อูมิปิฏฺฐวาสิโนปิ วิมานฏฺฐกา นาคาปิฯ

อฏฺฐ ปหาราทาติ สตฺถา อฏฺฐปิ ธมฺเม วตฺตุํ สกฺโกติ, โสฬสปิ พาตฺติํสปิ จตุสฏฺฐิปิ สหสฺสมฺปิ, ปหาราเทน ปน อฏฺฐ กถิตา, อหมฺปิ เตเหว สริกฺขเก กตฺวา กเถสฺสามีติ จินฺเตตฺวา เอวมาหฯ

อนุปุพฺพสิกฺขาติอาทีสุ อนุปุพฺพสิกฺขาย ติสฺโส สิกฺขา คหิตา, อนุปุพฺพกิริยาย เตรส ธุตงฺคานิ, อนุปุพฺพปฏิปทาย สตฺต อนุปสฺสนา อฏฺฐารส มหาวิปสฺสนา อฏฺฐติํส อารมฺมณวิภตฺติโย สตฺตติํส โพธปกฺขิยธมฺมา ฯ น อายตเกเนว อญฺญาปฏิเวโธติ มณฺฑูกสฺส อุปฺปติตฺวา คมนํ วิย อาทิโตว สีลปูรณาทิํ อกตฺวา อรหตฺตปฺปฏิเวโธ นาม นตฺถิ, ปฏิปาฏิยา ปน สีลสมาธิปญฺญาโย ปูเรตฺวาว สกฺกา อรหตฺตํ ปตฺตุนฺติ อตฺโถฯ

อารกาวาติ ทูเรเยวฯ น เตน นิพฺพานธาตุยา อูนตฺตํ วา ปูรตฺตํ วาติ อสงฺเขฺยยฺเยปิ กปฺเป พุทฺเธสุ อนุปฺปนฺเนสุ เอกสตฺโตปิ ปรินิพฺพาตุํ น สกฺโกติ, ตทาปิ ‘‘ตุจฺฉา นิพฺพานธาตู’’ติ น สกฺกา วตฺตุํฯ พุทฺธกาเล จ ปน เอเกกสฺมิํ สมาคเม อสงฺเขฺยยฺยาปิ สตฺตา อมตํ อาราเธนฺติ, ตทาปิ น สกฺกา วตฺตุํ – ‘‘ปูรา นิพฺพานธาตู’’ติฯ

10. อุโปสถสุตฺตวณฺณนา

[20] ทสเม นิสินฺโน โหตีติ อุโปสถกรณตฺถาย อุปาสิกาย รตนปาสาเท นิสินฺโนฯ นิสชฺช ปน ภิกฺขูนํ จิตฺตานิ โอโลเกนฺโต เอกํ ทุสฺสีลปุคฺคลํ ทิสฺวา ‘‘สจาหํ อิมสฺมิํ ปุคฺคเล นิสินฺเนเยว ปาติโมกฺขํ อุทฺทิสิสฺสามิ, สตฺตธา ตสฺส มุทฺธา ผลิสฺสตี’’ติ ตสฺส อนุกมฺปาย ตุณฺหีเยว อโหสิฯ อภิกฺกนฺตาติ อติกฺกนฺตา ปริกฺขีณาฯ อุทฺธสฺเต อรุเณติ อุคฺคเต อรุณสีเสฯ นนฺทิมุขิยาติ ตุฏฺฐมุขิยาฯ อปริสุทฺธา, อานนฺท, ปริสาติ ‘‘อสุกปุคฺคโล อปริสุทฺโธ’’ติ อวตฺวา ‘‘อปริสุทฺธา, อานนฺท, ปริสา’’ติ อาหฯ เสสํ สพฺพตฺถ อุตฺตานเมวาติฯ

มหาวคฺโค ทุติโยฯ

3. คหปติวคฺโค

1. ปฐมอุคฺคสุตฺตวณฺณนา

[21] ตติยสฺส ปฐเม ปญฺญตฺเต อาสเน นิสีทีติ ตสฺส กิร ฆเร ปญฺจนฺนํ ภิกฺขุสตานํ ปญฺจ อาสนสตานิ นิจฺจํ ปญฺญตฺตาเนว โหนฺติ, เตสุ อญฺญตรสฺมิํ อาสเน นิสีทิฯ ตํ สุณาหีติ เต สุณาหิ, ตํ วา อฏฺฐวิธํ อจฺฉริยธมฺมํ สุณาหิฯ จิตฺตํ ปสีทีติ ‘‘พุทฺโธ นุ โข น พุทฺโธ นุ โข’’ติ วิตกฺกมตฺตมฺปิ น อุปฺปชฺชิ, อยเมว พุทฺโธติ จิตฺตุปฺปาโท ปสนฺโน อนาวิโล อโหสิฯ สกานิ วา ญาติกุลานีติ อตฺตโน ยาปนมตฺตํ ธนํ คเหตฺวา ญาติฆรานิ คจฺฉตุฯ กสฺส โว ทมฺมีติ กตรปุริสสฺส ตุมฺเห ททามิ, อาโรเจถ เม อตฺตโน อธิปฺปายํฯ อปฺปฏิวิภตฺตาติ ‘‘เอตฺตกํ ทสฺสามิ เอตฺตกํ น ทสฺสามิ, อิทํ ทสฺสามิ อิทํ น ทสฺสามี’’ติ จิตฺตํ อุปฺปาเทนฺเตน หิ ปฏิวิภตฺตา นาม โหติ, มยฺหํ ปน น เอวํฯ อถ โข สงฺฆิกา วิย คณสนฺตกา วิย จ สีลวนฺเตหิ สทฺธิํ สาธารณาเยวฯ สกฺกจฺจํเยว ปยิรุปาสามีติ สหตฺถา อุปฏฺฐหามิ, จิตฺตีกาเรน อุปสงฺกมามิฯ

อนจฺฉริยํ โข ปน มํ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, ยํ มํ เทวตา อุปสงฺกมิตฺวา เอวํ อาโรเจนฺติ, อิทํ น อจฺฉริยํฯ ยํ ปนาหํ ตโตนิทานํ จิตฺตสฺส อุณฺณติํ นาภิชานามิ, ตํ เอว อจฺฉริยนฺติ วทติฯ สาธุ สาธุ, ภิกฺขูติ เอตฺถ กิญฺจาปิ ภิกฺขุํ อามนฺเตติ, อุปาสกสฺเสว ปน เวยฺยากรณสมฺปหํสเน เอส สาธุกาโรติ เวทิตพฺโพฯ

2. ทุติยอุคฺคสุตฺตวณฺณนา

[22] ทุติเย นาควเนติ ตสฺส กิร เสฏฺฐิโน นาควนํ นาม อุยฺยานํ, โส ตตฺถ ปุเรภตฺตํ คนฺธมาลาทีนิ คาหาเปตฺวา อุยฺยานกีฬิกํ กีฬิตุกาโม คนฺตฺวา ปริจาริยมาโน ภควนฺตํ อทฺทสฯ สห ทสฺสเนเนวสฺส ปุริมนเยเนว จิตฺตํ ปสีทิ, สุราปาเนน จ อุปฺปนฺนมนฺโท ตงฺขณํเยว ปหียิฯ ตํ สนฺธาเยวมาหฯ โอโณเชสินฺติ อุทกํ หตฺเถ ปาเตตฺวา อทาสิํฯ อสุโกติ อมุโกฯ สมจิตฺโตว เทมีติ ‘‘อิมสฺส โถกํ, อิมสฺส พหุก’’นฺติ เอวํ จิตฺตนานตฺตํ น กโรมิ, เทยฺยธมฺมํ ปน เอกสทิสํ กโรมีติ ทสฺเสติฯ อาโรเจนฺตีติ อากาเส ฐตฺวา อาโรเจนฺติฯ นตฺถิ ตํ สํโยชนนฺติ อิมินา อุปาสโก อตฺตโน อนาคามิผลํ พฺยากโรติฯ

3. ปฐมหตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[23] ตติเย หตฺถโก อาฬวโกติ ภควตา อาฬวกยกฺขสฺส หตฺถโต หตฺเถหิ สมฺปฏิจฺฉิตตฺตา หตฺถโกติ ลทฺธนาโม ราชกุมาโรฯ สีลวาติ ปญฺจสีลทสสีเลน สีลวาฯ จาควาติ จาคสมฺปนฺโนฯ กจฺจิตฺถ, ภนฺเตติ, ภนฺเต, กจฺจิ เอตฺถ ภควโต พฺยากรณฏฺฐาเนฯ อปฺปิจฺโฉติ อธิคมปฺปิจฺฉตาย อปฺปิจฺโฉฯ

4. ทุติยหตฺถกสุตฺตวณฺณนา

[24] จตุตฺเถ ปญฺจมตฺเตหิ อุปาสกสเตหีติ โสตาปนฺนสกทาคามีนํเยว อริยสาวกอุปาสกานํ ปญฺจหิ สเตหิ ปริวุโต ภุตฺตปาตราโส คนฺธมาลวิเลเปนจุณฺณานิ คเหตฺวา เยน ภควา เตนุปสงฺกมิฯ สงฺคหวตฺถูนีติ สงฺคณฺหนการณานิฯ เตหาหนฺติ เตหิ อหํฯ ตํ ทาเนน สงฺคณฺหามีติ นงฺคลพลิพทฺทภตฺตพีชาทีนิ เจว คนฺธมาลมูลาทีนิ จ ทตฺวา สงฺคณฺหามิฯ เปยฺยวชฺเชนาติ อมฺม, ตาต, ภาตร, ภคินีติอาทิเกน กณฺณสุเขน มุทุเกน ปิยวจเนน สงฺคณฺหามิฯ อตฺถจริยายาติ ‘‘อิมสฺส ทาเนน วา ปิยวจเนน วา กิจฺจํ นตฺถิ, อตฺถจริยาย สงฺคณฺหิตพฺพยุตฺตโก อย’’นฺติ ญตฺวา อุปฺปนฺนกิจฺจนิตฺถรณสงฺขาตาย อตฺถจริยาย สงฺคณฺหามิฯ สมานตฺตตายาติ ‘‘อิมสฺส ทานาทีหิ กิจฺจํ นตฺถิ, สมานตฺตตาย สงฺคณฺหิตพฺโพ อย’’นฺติ เอกโต ขาทนปิวนนิสชฺชาทีหิ อตฺตนา สมานํ กตฺวา สงฺคณฺหามิฯ ทลิทฺทสฺส โข โน ตถา โสตพฺพํ มญฺญนฺตีติ ทลิทฺทสฺส กิญฺจิ ทาตุํ วา กาตุํ วา อสกฺโกนฺตสฺส, ยถา ทลิทฺทสฺส โน ตถา โสตพฺพํ มญฺญนฺติ, มม ปน โสตพฺพํ มญฺญนฺติ, ทินฺโนวาเท ติฏฺฐนฺติ, น เม อนุสาสนิํ อติกฺกมิตพฺพํ มญฺญนฺติฯ โยนิ โข ตฺยายนฺติ อุปาโย โข เต อยํฯ อิเมสุ ปน ทฺวีสุปิ สุตฺเตสุ สตฺถารา สีลจาคปญฺญา มิสฺสกา กถิตาติ เวทิตพฺพาฯ

5-6. มหานามสุตฺตาทิวณฺณนา

[25-26] ปญฺจเม อตฺถูปปริกฺขิตา โหตีติ อตฺถานตฺถํ การณาการณํ อุปปริกฺขิตา โหติฯ ฉฏฺเฐ สทฺธาสีลจาคา มิสฺสกา กถิตาฯ

7. ปฐมพลสุตฺตวณฺณนา

[27] สตฺตเม อุชฺฌตฺติพลาติ อุชฺฌานพลาฯ พาลานญฺหิ ‘‘ยํ อสุโก อิทญฺจิทญฺจ อาห, มํ โส อาห, น อญฺญ’’นฺติ เอวํ อุชฺฌานเมว พลํฯ นิชฺฌตฺติพลาติ ‘‘น อิทํ เอวํ, เอวํ นาเมต’’นฺติ อตฺถานตฺถนิชฺฌาปนํเยว พลํฯ ปฏิสงฺขานพลาติ ปจฺจเวกฺขณพลาฯ ขนฺติพลาติ อธิวาสนพลาฯ